Het R.K. bedehuis van St. Pieter en Paulus in de straat Achter de Tolbrug

Aan en nabij de straat, die vroeger, zooals wij uit de beschrijving van het huis Rome reeds zagen, ook de Tolbrugstraat genaamd werd en o.a. achter dit huis, aan den overkant der Dieze, liep, stonden oudtijds aan de Oostzijde huizen, in een of meer waarvan reeds in 1655 een geheim R.K. bedehuis gevestigd was; zij behoorden toen toe aan Maria, weduwe van Jacob Donck 1) en werden 17 Juni 1659 (Reg. n° 439

Reeds den 12 Augustus 1658 (Reg. no 438 f. 300 vso) had genoemde weduwe van de erfgenamen van Eduard van Susteren en diens echtgenoote Deliana van Horssen aangekocht twee kamers (of huisjes) met een stal, staande Achter de Tolbrug op den hoek van het Peterseliestraatje tusschen eene andere kamer en de straat. Ook zal zij omstreeks dien tijd aangekocht hebben „enige huijsen, caemere en woningen, staande aan de Westzijde van de straat Achter de Tolbrug, daar zij toch in 1667 (Reg. n° 446 f. 307) als eigenaresse van die huizen, welke toen gezegd weerden te staan achter het huis de Gulden Zon tot aan de scheiding van het huis de Hemel,

De weduwe van Drunen kocht voorschreven huizen, opdat het geheim R.K. bedehuis, dat in een of meer daarvan, die aan de O.-zijde der straat stonden, was opgericht, zoude kunnen blijven bestaan en opdat in de andere vertrouwde R.K. bewoners zouden zijn.

In 1665 deed Ackersdyck in dit bedehuis een inval, hetgeen hij als volgt in zijn Memoriaal vermeldde: „dat hij op 8 April 1665 van Heyndrick van Susteren 3) ontvangen had de som van fl 300 voor boete, waarin vervallen was het huis, toebehoorende aan de Wed. van Drunen, staende achter Roomen op den Hoog en Steenweg alhier ende dat ter zake van eene verboden paepsche conventicule, op heden aldaer gehouden, by my gevonden ende gestoort.

Behalve deze invallen vermeldde Ackersdyck ook nog in zijn Memoriaal, waaraan helaas eenige bladzijden ontbreken, op 13 Mey 1656 in apprehensie genomen Ambrosius Cleeff, predickheer tot Mechelen en vervolgens op de Gevangenpoorte alhier gebracht, dewelcke van Heeren Schepenen onder cautie werd gerelaxeert 4), alsmede op September 1661, dat eenige dagen te voren door den Schout van Maasland op voormelde poort was gevangen gezet Theodoor Loeff van der Sloot, kapelaan van den Ambassadeur van Frankrijk te den Haag, wiens ontslag uit de gevangenis den 28 October daaraanvolgende door de Staten Generaal werd bevolen 5).

Uit de uit zijn Memoriaal aangehaalde passages blijkt voldoende, dat het Ackersdyck niet ontbrak aan den noodigen ijver om de uitoefening van den R.K. godsdienst in den Bosch met geweld te beletten en begrijpelijk is daarom het volgend antwoord, dat hij blijkens dat Memoriaal gaf aan de Dominées

In 1673 deed de voornoemde Stadhouder van den Hoogschout ook nog een inval in dit bedehuis, zooals blijkt uit het volgende, dat aangeteekend staat in de onuitgegeven Bossche Kronijk, die door mij reeds meermalen is aangehaald:

Int jaer 1673, den 22 October, sijnde Sondag, is de heer Martinus Ackersdyck, stadhouder alhier, geadsisteert met de dienaers van de corte stocken, gecomen ten huysse van Catarina van Druenen, staende achter de Tolbrug, ofte in de kerck, daer pater Christoffel Dolre 6), Jesuit, was dienst doende, alsoo hy, stadthouder, geinformeert was, ende daer gecomen sijnde om te stcoren, is door verschyde borgers ende soldaten alsoo bejegent geworden ende met gewelt gerepausseert, dat hy niet alleen met stoelen ende bancken, mitsgaders ontrent de twintich bloote rapiers uyt de vergaderinge gedreven ende vervolght is met sulcke vehemente verwoesheyt, dat hy, buyten de deure ende op de publiecke straete sijnde, aldaer noch over een bierwagen ter neder was gestort geworden maer oock verschyde slaegen, soo binnen als buyten de deure by hem ontfangen, hem noch geinfligeert was een seer periculeuse wonde, int hooft penetrerende tot in het pericranium, ende alnoch een diepe steek met een moortpriem int dick van sijn lijff; sulxs, om de rasende furie van de menschen te ontgaen ende sijn leven te salveren, genootsaeckt is geworden sonder hoet

Deze inval was dezelfde als die, waarover ik in Deel I p. 177 abusievelijk mededeelde, dat hij geschiedde in het huis, genaamd Rome.

Van meergenoemde weduwe van Drunen werden voormelde huizen geërfd door Jacob van Drunen, raad der stad Keulen; door diens zuster Elisabeth van Drunen 7), echtgenoote van Jacob van de Graeff, raad Uitten achten der stad Dordrecht 8), (zoon van Sebastiaan en Agneta Bacx) en door Catharina Nieulaet weduwe van Johan Delsa, woonachtig te den Bosch; van dezen bekwam de eerstgenoemde hunner, Jacob van Drunen n.l., voor zijn deel de huizen, staande aan de O. zijde der straat Achter Tolbrug. Diens weduwe Maria Damen verkocht ze 5 Mei 1689 (Reg. n° 505 f. 191), als wanneer zij gezegd werden te zijn: een gebouw, sijnde voor desen geweest twee grootte huysen met een poorte, stallinge, alsnu geapproprieert tot een camere ofte gebouw, staende neffens het Peterceliestraetje achter de Tolbrugh, met eenen hoff daer recht achtter tot op het water aldaer loopende, responderende de voors. hoff tot op seecker paelcken even buyten het spoelhuysken, hoorende by de ses huyskens ende gedeelte van hoff int Lammerstraetje, juffr, Delsa aengedeylt, aan Adriaan Wittert van der Aa, woonachtig te Leiden, alwaar hij in 1641 geboren was en in 1698 overleed; waarom hij dat gebouw kocht blijkt niet, doch de veronderstelling is zeker niet gewaagd, dat hij het deed om het voor de uitoefening van den Katholieken godsdienst te behouden.

Tijdens dat hij eigenaar was van dit bedehuis werden daarin daags voor Driekoningen 1690 door den pater Jezuit Theodorus van de Poll 9) drie jonge Turken, met namen Mustapha, Agamet en Meligom, welke zijn broeder Hendrik Ignatius van de Poll in Hongarije had gevangen genomen, R.K. gedoopt; als peter trad daarbij op de vicaris-apostoliek de Bassery en als meter Magdalena Elisabeth vorstin von Löwenstein, echtgenoote van Walraad Graaf van Nassau-Usingen, veldmaarschalk der Staatsche troepen en gouverneur van den Bosch; deze plechtigheid staat als volgt in het doopboek van St. Pieter aldaar vermeld:

Anno 1690 5 Januarii.

Tres Turcaĉ adolescentes, ex Hungarico bello capti a supremo quarternionum praefecto, Dno Henrico Ignatio van de Poll, et post duorum annorum instructionem ejurata Mahumetica perfidia etc, requisitis praĉmissisimo, et publice combustis nominibus in circumcisione a perfidis traditis, nempe Mustapha, Agamet et Meligom, baptizati fuere a P. Theodoro van de Poll Caspar, Melchior, Balthazar, Patrino, per procuratorem Rdm Dnum Coutureau, Rmdo et amplissimo Domino Guilielmo Bassery, vicario generali apostolico Buscoducensis dioeceseos; Matrina, personaliter prĉdictos tenente, imo et propriis manibus den schop 10) abscindente, Excellentissima Domina Magdalena, nata de Levenstein, comitissa de Nassau, clementissima nostra gubernatrice.

Wegens dezen doop werd op last der Staten Generaal gezegd bedehuis voor den tijd van twee maanden gesloten en pater van de Poll zwaar beboet, terwijl door hen aan genoemde Gravin van Nassau verboden werd om nog met hare koets naar dat bedehuis te rijden, daar toch de Protestanten hieraan aanstoot namen.

Van genoemden Wittert zal gezegd bedehuis krachtens legaat of testament achtereenvolgens op verschillende vertrouwde Katholieken zijn overgegaan, totdat het ten slotte het eigendom werd van eenen Peter van Iperen, die gehuwd was met Maria Hoeks, de zuster van den plebaan Lambertus Hoeks, pastoor van dit bedehuis; die makingen werden aan particulieren gedaan, omdat vóór het jaar 1773 de Katholieke gemeenten door de Staten Generaal niet werden erkend en zij dientengevolge tot aan dat jaar geen eigen bedehuis in eigendom konden hebben; toch was dit bedehuis reeds in 1781 door de Staten Generaal als zoodanig geduld l1) en was het in 1747 een der zeven Katholieke bedehuizen, welke ingevolge de Resolutie van de Staten Generaal van 16 Februari van dat jaar in stand mochten blijven; de andere waren: het bedehuis in de Postelstraat; het tweede en eerste in de Vughterstraat; dat achter de Kerkstraat; dat in de Boerenmouw en dat Achter den Dove.

In 1731 waren er in den Bosch nog tien gedulde Katholieke bedehuizen, maar toen werd door de Staten Generaal bij Resolutie van 12 Maart van dat jaar bepaald, dat zij bij uitsterving der priesters, die ze bedienden, tot op vijf zouden teruggebracht, op welk besluit die Staten echter 16 Februari 1747 in zooverre terugkwamen, dat zij toestonden, dat er in den Bosch zeven Katholieke bedehuizen zouden zijn, waarvan er 5 door één priester en één kapelaan en 2 door een priester alleen zouden bediend mogen worden. In het jaar 1779 stonden de Staten Generaal toe, dat het bedehuis Achter Tolbrug, dat toen oud was en vernieuwing noodig had, aanmerkelijk zou worden vergroot.

Van Heurn deelt in zijne Beschrijving over dit bedehuis het volgende mede:

„De kerstspelkerk van St. Jan en St. Petrus en Paulus staat in de Tolbrugstraat; zij is taamlijk groot en daarin zijn drie autaaren en een oxaal met orgel. In dezelve worden eenige

Toen in het jaar 1773 de Staten Generaal verdraagzamer jegens de Katholieken waren geworden en daarom aan de Katholieke gemeenten toestonden kerkhuizen en pastoriën in eigendom te hebben, transporteerden 27 Augustus 1779 (Reg. n° 593 f. 137 vso) Johannes van Venroy, plebaan te den Bosch, zoo voor zich en als gemachtigde van de kinderen van wijlen Peter van Iperen en diens echtgenoote Maria Hoeks, aan de Roomsche gemeente van de parochie Achter de Tolbrug: a. het voorschreven bedehuis, dat nu omschreven werd als: de erfjes of huisjes, waaruit de kerkehuysinge van voorschr. Roomsche gemeente is samengesteld, staande ten name van Peter van Iperen voornoemd; b. een huisje in het Lammerstraatje of Schapengangetje 13), begrensd door N. en O. het Roomschkerkenhuis, W. eene open plaats en Z. het volgend huisje; een huisje, staande tusschen het voorschrevene en het volgende; en een huisje, staande tusschen het laatstgemelde en dat van A. Sloots, welke drie laatste huisjes door transportanten 13 Januari 1779 (Reg. 585 f 282 vso) waren aangekocht van Govardus Abbema, die te Drunen geboren en koopman te den Bosch was; deze had die huisjes 21 April 1749 (Reg. n° 565 f 82) aangekocht zoo van Agnita Groenenboom, echtgenoote van Gerardus

Nadat dit kerkenhuis met gemelde huisjes was vergroot, bleef het nog tot het jaar 1843 als een Katholiek bedehuis dienst doen, vanaf het jaar 1840 evenwel alleen als kerk der parochie van St. Pieter, omdat toen de St. Janskerk was bestemd geworden tot kerk der parochie van St. Jan Ev. In 1843 hield ook dit bedehuis als zoodanig op te bestaan, want toen werd als kerk der parochie van St. Pieter in gebruik genomen hare tegenwoordige parochiekerk, welke in de jaren 1842 en 43 door J.H. Lafferteé, leeraar der K. Teekenschool te den Bosch, was gebouwd Achter Tolbrug op een terrein, dat 2 April 1807 was aangekocht door Johannes Hoogaerts, plebaan te den Bosch en alstoen omschreven werd als: a. huis met bleekveld en waschhuis, staande en gelegen in de Tolbrugstraat achter de Ramen tusschen de Plebanie ex uno en het gangetje van het Roomsche bedehuis ex alio, en zich met beide einden achterwaarts uitstrekkende tot aan de Dieze; b. een huisje. Het hier beschreven Roomsche bedehuis is daarna afgebroken, waarna op de plaats daarvan parochiale scholen zijn gebouwd geworden.